بیماری سندرم ایکس شکننده

سندرم ایکس شکننده (Fragile X syndrome) چیست؟

سندرم ایکس شکننده (FXS) یا سندرم مارتین بل یک بیماری ارثی همراه با تاخیر تکاملی، مشکلات ذهنی، یادگیری و رفتاری، ناتوانی فیزیکی، اضطراب، بی توجهی/ بیش فعالی و رفتارهای اتیستیک است. این بیماری شایع ترین علت عقب ماندگی ذهنی و تاخیر تکاملی ارثی است که تاثیر و احتمال وقوع آن در مردان بیش‌تر از زنان می‌باشد. از آنجائیکه در این بیماران بخش هایی از کروموزوم X در زیر میکروسکوپ شکسته یا شکننده به نظر می رسد به آن سندرم ایکس شکننده گفته می شود.

علت سندرم ایکس شکننده چیست؟

سندرم X شکننده در نتیجه جهش در ژن FMR1 در کروموزوم X رخ می دهد. ژن FMR1 دستورالعمل هایی را برای ساخت پروتئین FMR ارائه می دهد. پروتئین FMR نقش حیاتی در توسعه سیناپس ها ایفا می کند. سیناپس ها به عنوان اتصالات ارتباطی بین سلول های عصبی عمل می کنند.

FMRP همچنین مولکول‌های RNA پیام‌رسان (mRNA) را حمل می‌کند. mRNA حاوی اطلاعاتی برای تولید پروتئین‌ها می باشد. جهش خاص در بخشی از DNA در ژن FMR1 به نام ناحیه تکرار سه گانه CGG رخ می دهد. معمولاً بخش DNA CGG بین ۵ تا ۴۰ بار تکرار می شود. با این حال، افراد مبتلا به سندرم X شکننده دارای بخش های CGG هستند که بیش از ۲۰۰ بار تکرار می شود. گسترش غیرطبیعی تکرار های CGG ژن FMR1، موجب خاموش شدن این ژن شده و بنابراین مانع تولید پروتئین FMR می گردد. تقریباً در ٩٩ درصد مبتلایان به سندرم Xشکننده، عملکرد ژن FMR1 به طور کامل مختل می شود.

علائم سندرم ایکس شکننده چیست؟

با این که شاید اختلالات ناشی از سندرم ایکس شکننده از دوران بلوغ خود را واضح نشان می‌دهند اما کودکان مبتلا به سندرم کروموزومی ایکس شکننده ممکن است علائمی مانند اضطراب زیاد، بیش‌فعالی و اختلال کمبود توجه و عدم توانایی تمرکز به موضوعی خاص در آن‌ها دیده شود. یا ممکن است کودک دچار اختلالات رشدی شود و رشدش به تاخیر بیفتد یا به زمان بیش‌تری برای حرف زدن و راه رفتن نیاز داشته باشد. با توجه به ارثی و ژنتیکی بودن این سندرم اگر برای یکی از اعضای خانواده تشخیص داده شود، احتمال وقوع آن برای سایر افراد خانواده نیز وجود دارد. البته علائم سندرم ایکس شکننده برای افراد یکسان نیست و در دوره‌های مختلف علائم افراد با توجه به جنسیت آن‌ها ممکن است متفاوت باشد.

به طور کلی علائم جسمانی مانند: برجستگی چانه و پیشانی، مفاصل شل و انعطاف‌پذیر، انحراف چشم، گوش‌های بزرگ، مشکلات استخوانی، صافی کف پا، مشکل در تکلم در این بیماران دیده می شود. همچنین علائم رفتاری مانند: بد خوابی و اختلال خواب، دوری از تماس فیزیکی، ترس و اضطراب مخصوصاً در موقعیت جدید، عدم تمرکز و پرخاشگری به ویژه در پسران، عدم توانایی ارتباط با اشخاص جدید به ویژه در دختران نیز قابل مشاهده است. 

ناقلین ژن X شکننده

تخمین زده می شود 1 از 150 زن و 1 از 800 مرد ناقل این ژن هستند. این افراد تحت عنوان "ناقلهای X شکننده پیش از جهش" شناخته می شوند. ناقلین پیش از جهش ممکن است علائمی از سندرم X شکننده نداشته باشند، اما در معرض خطر انتقال ژن FMR1 تغییر یافته به نسل بعدی و داشتن فرزند یا نوه ای مبتلا به سندرم X شکننده هستند.

همچنین ممکن است افرادی که ناقل X شکننده پیش از جهش هستند در مراحل متاخر زندگی خود در معرض خطر بروز مشکلاتی باشند. حدود 20 درصد از زنان ناقل X شکننده پیش از جهش، دچار کاهش باروری یا یائسگی زودرس می شوند. به این عارضه نارسایی اولیه تخمدان مرتبط با X شکننده یا FXPOI گفته می شود.

مردان و زنان مسن ناقل X شکننده پیش از جهش نیز در معرض خطر ابتلا به نوعی بیماری عصبی به نام FXTAS (سندرم ترمور آتاکسی مرتبط با X شکننده) هستند. در FXTAS، مشکلات مربوط به تعادل و راه رفتن، لرزش و کاهش قوه تعقل متداول است. به این عارضه ها، اختلالات مرتبط با X شکننده گفته می شود.

مشاوره ژنتیک در سندروم ایکس شکننده:

مردان مبتلا به پیش جهش با انتقال آن به تمام دختران خود به صورت پیش جهش می توانند منجر شوند تا فرزندان پسر آنها مبتلا به سندروم ایکس شکننده باشد زیرا پیش جهش در زنان ناپایدار بوده و به جهش کامل تبدیل می شود. به طور کلی اگر تعداد تکرار ها بین 5 تا 44 عدد باشد فرد کاملا نرمال می باشد. اگر تعداد تکرار ها بین 45 تا 54 عدد باشد لب مرزی بوده و اگر بین 55 تا 200 باشد پیش جهش بوده که قابلیت تبدیل شدن به جهش کامل را در گامت زایی زنان دارد و موارد بیش از 200 تکرار جهش کامل بوده و فرد بیمار می باشد هر چند با توجه به اینکه مردان چون یک کروموزوم ایکس دارند بیماری را به صورت کامل نشان خواهند داد ولی در خانم ها با جهش کامل به خاطر وجود دو کروموزوم ایکس، بیماری خفیف تر نشان داده می شود.

با توجه به اینکه زنان دارای پیش جهش می توانند به صورت نرمال باشند و با افزایش تکرار ها در ظول گامت زایی خود جهش کامل را به فرزندان خود به ویژه پسران خود مننتقل نمایند و از طرفی فراوانی نسبتا قابل توجه ناقلین پیش جهش در خانم ها انجام تست غربالگری برای بررسی تعداد تکرار های CGGدر ژن FMR1 بسیار مفید خواهد بود و امروزه به عنوان بخشی از تست های ژنتیک قبل از ازدواح یا بارداری توصیه می شود. همچنین به خانم هایی که سابقه ناباروری، تنبلی تخمدان یا یائسگی زودهنگام در مادر را دارند نیز انجام این تست توصیه می شود.

انجام آزمایش DNA برای افراد زیر توصیه می گردد:

* افراد دارای سابقه خانوادگی برای سندرم X شکننده یا ناتوانی ذهنی 
* افراد دارای ناتوانی ذهنی، تاخیر در رشد یا ناتوانی در یادگیری به همراه ویژگی های مربوط به سندرم X شکننده مانند اضطراب، ADHD یا ویژگی های مربوط به اختلال طیف اوتیسم 
* مردان یا زنان بالای 50 سال دارای مشکلات تعادل یا راه رفتن، لرزش یا زوال عقل 
* زنان دارای مشکلات باروری یا یائسگی زودرس (زیر 40 سال) 
* زنان دارای سابقه خانوادگی برای نارسایی اولیه تخمدان (از بین رفتن عملکرد تخمدان ها قبل از 40 سالگی) برای آزمایشات قبل از بارداری یا حین بارداری. 
 

متأسفانه تشخيص سندرم X شکننده معمولا با تأخير صورت می گیرد و مشاهده این که خانواده ها قبل از تشخيص سندرم X شکننده فرزند اول و فرزند دوم مبتلایی داشته باشند چندان غیرمعمول نیست. تشخیص سریع سندرم X شکننده از اهمیت بالایی برخوردار است چراکه خانواده ها می توانند با دانستن اینکه فرزندشان به سندرم X شکننده مبتلاست، از خدمات درمانی اولیه مناسب بهره گیرند تا کودک به توانایی های کامل خود برسد.

آیا سندروم x شکننده قابل درمان است؟

درحال حاضر روش درمانی وجود ندارد که بتواند با اصلاح ژنتیکی، اختلالات به وجود آمده را برطرف کند. به همین دلیل بیماری x درمان قطعی ندارد. اگر چه، روش های درمانی دارویی می توانند از علائم و تاثیرات این بیماری در فرد مثل اختلالات رفتاری و اختلال نقص توجه و… را کاهش دهند؛ داروهای بیش فعالی مثل: متیل فنیدات، دکستروآمفتامین، نلافاکسین و نفازودون. همچنین روش های غربالگری قبل از تولد، به پدر و مادرها کمک می کند تا درصورت مبتلا بودن فرزندشان به این بیماری، اقدامات لازم برای پیشگیری و تصمیمات دیگر را راحت تر بگیرند.

تشخیص آزمایشگاهی سندرم ایکس شکننده

در آزمایشگاه آرمیتاژن، با استفاده از روش PCR_ Fragment analysis به صورت دقیق تعداد تکرار ها و وجود سندروم ایکس شکننده تشخیص داده می شود. این آزمایش بر روی نمونه ی خون محیطی انجام شده و نیازی به ناشتایی نمی باشد. اگر وجود سندرم X شکننده تشخیص داده شده باشد، مهم است که نزدیکترین اعضای خانواده و نیز اعضای دورتر جهت شناسایی افرادی که ممکن است ژن FMR1 تغییر یافته داشته باشند، آزمایش شوند. به این نوع آزمایش، آزمایش آبشاری گفته می شود.

چه مدت طول می کشد تا نتایج بدست آید؟

در آزمایشگاه آرمیتاژن, به طور معمول، بیمار نتایج آزمایش را طی یک هفته دریافت خواهد کرد.